Ovaj tekst odstupa od teme bloga (koji će možda biti preimenovan ako se nastavi nedoslednost), a u pitanju je esej napisan povodom konkursa koji je raspisala delegacija EU u Srbiji, pod naslovom “Srbija i EU: Otvoreno poglavlje“ (Iz teksta konkursa: "Koji je doprinos Srbije EU, šta su to srpska kultura, istorija, umetnost, čime će to EU biti bogatija kada Srbija postane njen član samo su neke od tema na koje se takmičari mogu osvrnuti u svom eseju"..."i tako daju doprinos novoj fazi odnosa Srbije i Evropske unije u kojoj se očekuje otvaranje pregovaračkih poglavlja sa EU").
Iako je ovaj esej proglašen najboljim, on, naravno, sigurno nije baš u potpunosti odgovorio na temu sa svih strana, a jedan od osnovnih razloga tome je postavljeno ograničenje (do 1500 reči). U njemu je navedeno koja je ideja i koje aspekte i na koji način analizira, ali nema sumnje da svako ima svoj odgovor na ova pitanja, pa nije loše da svako za sebe i pokuša da odgovori, baš u danu kada slavimo Evropu.
Srbija i EU: Otvoreno
poglavlje
Pregovaračka poglavlja o pristupanju
Srbije Evropskoj uniji, pred kojima i jedna i druga danas stoje, predstavljaju samo
još jednu, novu etapu u odnosima Srbije i ostatka kontinenta, kojima moramo
pristupiti pomalo višeznačno: s jedne strane, to je odnos Evrope sa samom sobom i prema samoj sebi, odnosno jednom svom
delu i jednom od svojih lica, kao i odnos Srbije prema Evropi kao svom
okruženju koje predstavlja sastavni deo njenog, ili njenih, identiteta; zatim,
to je mesto Srbije unutar svih
evropskih tokova, jer impulsi koji struje kontinentom u svakoj od pojedinačnih
kultura dovode do jedinstvenih reakcija, koje tada zajedno čine sliku Evrope;
najzad, ukoliko želimo da sagledamo doprinos
Srbije ukupnoj evropskoj kulturi, evropskom nasleđu, duhu i identitetu, moramo
posmatrati originalnu različitost Srbije u odnosu na Evropu, kako bismo,
najzad, tu posebnost uklopili u jednu opštu evropsku sliku, u kojoj ona postaje
jedna od mnoštva zajedničkih evropskih specifičnosti. Svakoj od navedenih veza
nećemo pristupati pojedinačno i analitički, ali ćemo pokušati da ih ne gubimo
iz vida u traganju za odgovorom na pitanja koja su predmet ovog teksta.
Zadatak, dakle, ne biva lakši ni kada
pokušamo da definišemo ta dva subjekta ovog odnosa – Evropu, u čijem imenu
sažimamo čitavo evropsko kulturno i duhovno područje, danas, uslovno rečeno,
omeđeno zemljama Evropske unije, i Srbiju, za koju je ovo područje nekad teško
definisati, pre svega zbog suštinske ispreplitanosti svih balkanskih kultura,
od kojih su neke već punopravne članice EU, pri čemu ne smemo u izlaganju
dozvoliti sebi da neki zajednički element ovih kultura definišemo kao samo
srpski, niti dozvoliti da politička razgraničenja postanu ograničavajući
činilac ove rasprave. Naprotiv, upravo taj stav može biti prva stavka u
rasvetljavanju srpske pozicije u EU: budući da značajan deo regiona u kojem se
Srbija nalazi već predstavlja deo Evropske unije, a polazeći od činjenice da on
obuhvata mnoštvo nerazdvojivih kultura, EU, posmatrana kao kulturna, vrednosna
i duhovna zajednica, bi bez Srbije ostala nedorečena, a Srbija bez EU gotovo
osakaćena i suštinski nemoguća i lažna.
Kako bismo izbegli opasnost da skliznemo u
slična i druga opšta mesta i parole, neophodno je držati se poznatih, priznatih
i nedvosmislenih fenomena vezanih za razvoj i značaj srpske kulture u evropskom
kontekstu i posmatrati ih u široj istorijskoj perspektivi, opet, bez upuštanja
u mitove i preuveličavanja, ali u njihovom tumačenju možemo potražiti i neke
simbolične vrednosti, jer kultura i umetnost to dopuštaju, a upravo su to niti
koje bi trebalo da povezuju Evropu, a ne samo geografija, politika i
birokratija.
Svako kulturno i političko lociranje
Srbije u Evropi, bez obzira na tačku gledanja koju zauzimamo, prostorno
podrazumeva čuvenu odrednicu „granica Istoka i Zapada“, a vremenski kao polaznu
tačku ima Srednji vek. Kada je u pitanju istorijski sled događaja, stvari su
prilično jasne po pitanju trenutka kada su srpska država i kultura počele da se
razvijaju, ali, kao što je to često slučaj kada se nalazimo u sferi duhovnog,
navedena „granična pozicija“ često biva tumačena na različite načine. Poznato
je da mnogo zemalja, posebno onih sa „evropske periferije“, kao jedan od elemenata
svog identiteta ističe taj međaški položaj, pa je neophodno odrediti koji je to
Istok i koji je to Zapad koji se susreću na nekom određenom području. Danas se
čini da se pod „granicom“ uglavnom podrazumeva istovremeno prisustvo
zapadnoevropskog i ruskog uticaja, ranije je to bio spoj Evrope i Orijenta, a
još ranije linija razgraničenja Zapadnog i Istočnog rimskog carstva. Najlakše
bi bilo izraziti oduševljenje činjenicom da je ovo područje mešavina svega i
svačega, nabrojati izdanke te kulture koju krase različita nasleđa i završiti
priču, ali pitanje je da li ta ravnomerna zastupljenost svega odgovara istini.
Mnogi su do sada odgovarali na pitanje
koji je to doprinos srpske kulture i umetnosti evropskoj, i svetskoj, i šta je
to najznačajnije i jedinstveno što su one iznedrile. Najčešći odgovor, prilično
smislen i precizan (ako za sada ostavimo po strani da ne uzima u obzir čitavu
modernu epohu, u širem smislu reči), jeste: srednjovekovno fresko-slikarstvo i narodna
poezija, čiju formalizaciju uglavnom vezujemo za period romantizma. Razlozi
za navođenje baš ovih pojava poklapaju se sa onime što je zasluženo prepoznato
na širem nivou koji izlazi iz okvira nacionalne kulture, ali, ako krenemo
redom, srpska srednjovekovna umetnost, kultura uopšte, je baš to što Srbiju
stavlja u okvir Zapadnog sveta i zbog čega sva nesigurnost i stidljivost sa
kojom se to kod nas generalno čini postaju nepotrebne i besmislene. Od svog
nastanka, Srbija, dakle, jeste na granici istoka i zapada, ali to su evropski
istok i zapad, „istok zapada“ i „zapad zapada“, to su grčki i latinski svet,
koji zajedno predstavljaju osnovu Zapadne civilizacije. U tom periodu, Srbija
svakako pripada vizantijskom prostoru, a to je prostor koji kroz čitav Srednji
vek neguje grčko antičko nasleđe, nasleđe civilizacije u kojoj se rodio Zapad, nekad
u značajnijoj meri nego što je to slučaj u zapadnoj Evropi, u kojoj dolazi do
njenog ponovnog otkrića, a upravo je srpska srednjovekovna umetnost jedan od
najlepših primera „renesanse pre renesanse“, ali nije ostala imuna ni na
uticaje zapadnoevropske srednjovekovne umetnosti.
Nakon pada jugoistoka Evrope pod naletom
Otomanske imperije, srpsku kulturu pratimo u dva pravca, od kojih jedan
predstavlja selidbu na sever, pri čemu dolazi do sjedinjavanja te
srpsko-vizantijske tradicije sa kulturom tzv. Mitteleurope. I baš kao što možemo reći da se moderan zapadni čovek
rodio negde na granici vrhunca renesanse i njenog
neizbežnog samourušavanja, srpski kulturni prostor taj preobražaj doživljava sa
Seobom, pa čitav njegov današnji sever, kao deo tog mitskog srednjoevropskog
prostora visoke kulture, svedoči o specifičnom srpskom izrazu u periodu baroka, klasicizma i kasnije. Sa druge strane, stvaralaštvo pod turskom okupacijom seli se u sferu usmenog, što je dovelo do čuvene,
gotovo neverovatne i potpuno jedinstvene narodne
poezije, koju će i čitava Evropa s velikim oduševljenjem otkriti u
romantičarskom traganju za nacionalnim mitovima i slobodnim proizvodima
iskonske, kolektivne svesti.
Međutim, uprkos svemu do sada navedenom, i
nakon oslobođenja Balkana on će ostati u očima zapadne Evrope deo Orijenta,
što, iako ne treba negirati snažno i bogato otomansko nasleđe i velikog dela
Srbije, ipak možemo smatrati predrasudom, zasnovanom pre svega na neznanju i
dugoj razdvojenosti. Ta „nametnuta inferiornost“ Balkana kao „drugog“ u odnosu
na Evropu kod nas je dovela ili do preterane i nepotrebne „autobalkanizacije“,
ili, s druge strane, do stida od orijentalnog nasleđa, umesto čega bi možda
bilo bolje da svi zajedno uživamo u slikama koje podsećaju na taj sada već
nestvarni svet u kome se Orijent izlio u Evropu i koji je prisutan u, recimo, arhitekturi južne Srbije ili na sjajnim slikama Paje Jovanovića.
Od kraja devetnaestog i početka dvadesetog
veka, srpska kultura ponovo počinje da gradi prekinute veze s ostatkom Evrope,
sada sve više u jugoslovenskom kontekstu, zadržavajući sve navedene elemente
grčko-latinske, tursko-balkanske i srednjoevropske tradicije, uz uključivanje u
moderne evropske tokove, pre svega snažnom vezanošću za francusku kulturu, i tu
dolazimo do sledećeg velikog perioda u kulturi i umetnosti, a to je stvaranje
avangardnih pokreta (Jugo-dada, Zenitizam, nadrealizam), čiji je odnos sa
sopstvenom i evropskom tradicijom vrlo dinamičan i promenljiv, a srpski/beogradski nadrealizam može se istaći kao koncept od izuzetnog značaja u širem
evropskom okviru, budući da se zajednički i istvoremeno razvijao sa francuskim nadrealizmom.
Najzad, današnja „Evropska porodica
naroda“ obuhvata kulture koje su bile podeljene u sledećem velikom periodu istorije
Evrope, do pada Berlinskog zida, pri čemu je Srbija, kao deo Jugoslavije,
ponovo bila „negde između“, jer nikada nije zapravo ni bila iza „gvozdene
zavese“ i deo onoga što se u tom smislu na Zapadu smatra Istočnom Evropom, u stalnoj
i živoj komunikaciji sa tendencijama u kulturi ostatka kontinenta, a zemlje
naslednice te jedinstvene ideje i fenomena, uz jasan otklon od svih neljudskih
aspekata komunizma, treba s ponosom da pokažu ostatku Evrope sva svedočanstva o
neponovljivom duhu života u socijalističkoj Jugoslaviji, koji se nigde ne može
uočiti kao u, na primer, u dizajnu i arhitektonskom i spomeničkom nasleđu iz toga vremena. U svetlu te podele Evrope, ovo
je njeno treće lice.
O periodu devedesetih nećemo govoriti zbog
toga što su tema ovog teksta kultura, život, stvaranje, istina i istorijske
veze, a ne besmisao, razaranje i laži. Takođe, recimo i to da bismo potpuniji
odgovor na pitanja koja su predmet ovog teksta mogli dobiti i predstavljanjem
pojedinačnih dostignuća i ličnosti od značaja za srpsku (i jugoslovensku)
kulturu, jer im njihova izuzetnost na lokalnom nivou daje i vrednost u
evropskim okvirima, kao i analizom stava koji ima za cilj smeštanje Srbije u
okvire nekog drugog, ne-evropskog kulturnog pordučja, čija se netačnost vidi
već i iz ovog kratkog pregleda, ali će te teme ostati van okvira ovog rada.
Iako su veze Srbije i EU još čvršće ako posmatramo bogate
kulturno-istorijske veze Srbije i pojedinačnih zemalja-članica EU, one će biti
na ovom mestu zanemarene, a cilj ovog teksta bio je da pokušamo da doprinesemo
zatvaranju stalno otvorenog i suštinski važnog poglavlja, u kojem se razmatra srpsko-evropsko
kulturno-istorijsko jedinstvo i međusobno nadopunjivanje na idejnom i
identitetskom nivou, gde se subjektima ovih odnosa pristupa kao pomalo
apstraktnim totalitetima (ali uz konkretno navođenje integrišućih manifestacija
i proizvoda kulture), kako bi naredna poglavlja u njihovom formalnom razvoju
mogla da budu otvorena.
